Zomertijd: dit vindt onze interne klok ervan

Onze meesterklok

Ons lichaam heeft een interne klok die allerlei ritmes bepaalt. In onze hersenen zit een piepklein hersengebiedje net boven het kruispunt van de oogzenuwen dat de suprachiasmatische nucleus (SCN) wordt genoemd. Dit is onze meesterklok, die een ritme van net iets langer dan 24 uur aanhoudt. Dit ritme wordt het circadiaans ritme genoemd. Het woord komt uit het Latijn: circa betekent rond en dies betekent dag. Er zijn een aantal dingen die onze meesterklok kunnen resetten zodat ons ritme echt 24 uur aanhoudt, zoals onder andere regelmatige eet- en beweegmomenten. Maar licht is de allerbelangrijkste en allersterkste factor in het reguleren van onze meesterklok. Vroeger – toen we nog geen elektriciteit hadden - leefden we op basis van de natuurlijke licht-donkercyclus en dat zit nog diep in onze biologie. 

De SCN houdt goed in de gaten wanneer het lichter of donkerder wordt, en geeft afhankelijk daarvan de relevante signalen af aan de rest van het lichaam. Het circadiaans ritme bepaalt onder andere wanneer we willen slapen en wakker worden, wanneer we het liefst eten en drinken, welke hormonen er wanneer worden afgegeven en hoe de lichaamstemperatuur schommelt. [1] Eigenlijk heeft de klok invloed op elke cel, elk orgaan, elk systeem en elk proces in ons lichaam!

Zeitgeber

SCN detecteert tegen de avond een afname van lichtprikkels en geeft een signaal aan de pijnappelklier om melatonine aan te maken. Melatonine is het hormoon dat het startschot geeft om te gaan slapen. Als het lichter wordt, zet de SCN juist de rem op de pijnappelklier. De hoeveelheid licht bepaalt dus of de SCN de pijnappelklier stimuleert of afremt in de afgifte van melatonine. Op deze manier wordt ons slaap-waakritme op een natuurlijke manier gereguleerd, door het licht, die daarom zeitgeber wordt genoemd. [2] Het licht bepaalt dus onze biologische tijd. 

Ons lichaam hecht veel waarde aan de synchroniciteit tussen de klok van de natuur en ons biologische ritme. Alles is koek en ei wanneer ons lichaam goed is ingesteld op de natuurlijke zeitgeber. Maar helaas is dat in onze moderne wereld vaker niet dan wel het geval. De harmonie tussen de klokken wordt tegenwoordig ruw verstoord door een overvloed aan kunstlicht, wisselende eetmomenten, onregelmatige slaappatronen en natuurlijk het veranderen van tijdzone. 

Is zomertijd een 1-urige jetlag?

De meeste mensen zijn wel bekend met jetlag, wanneer je sociale klok en je lichaamsklok behoorlijk asynchroon lopen. Je bevindt je in een andere tijdzone dan waar je lichaam op ingesteld is. Er is een verschuiving van tijd, maar niet van ritme. Het lichaam heeft tijd nodig om zich op de nieuwe situatie in te stellen. Onze SCN kan zich aanpassen, maar met maximaal 1 uur per dag. Dus als je naar een plek vliegt met 8 uur tijdsverschil, zal het ook zo’n 8 dagen duren voordat je circadiaanse ritme weer goed is ingesteld. [3]

En dan is er twee keer per jaar de kunstmatige verschuiving van tijd binnen een tijdzone: van wintertijd naar zomertijd en andersom. Het voordeel van de zomertijd is dat we ’s avonds langer van het licht kunnen genieten. Dat kan een positieve invloed hebben op onze beweging, sociale interactie en stemming. Maar er zit een belangrijke kanttekening aan, namelijk dat zelfs een verschuiving van 1 uur schadelijke gevolgen voor onze gezondheid kan hebben. Het instellen van de zomertijd is namelijk niet hetzelfde als een 1-urige jetlag die na een dag weer gecorrigeerd is. [4]

De klokken lopen uit de pas

De verschuiving van de klok bij het ingaan van de zomertijd gebeurt altijd in de nacht van zaterdag op zondag, met het idee dat mensen bij de start van de werkweek weer fris en fruitig ten tonele kunnen verschijnen. Maar om meerdere redenen werkt dat niet zo. Onze agenda verschuift namelijk. We slaan een uur over. En dat heeft op twee manieren een belangrijk effect op onze gezondheid. 

Ten eerste is er een asynchroniciteit van onze biologische klok en onze sociale klok. Zoals ik net al zei is er bij een jetlag sprake van een verschuiving in de tijd, maar onze agenda’s lopen nog wel gelijk met de normale licht-donkercyclus van de locatie. Maar bij de zomertijd wordt er geschoven met zowel tijd als agenda. Hierdoor is er op bepaalde momenten meer of juist minder licht dan dat het lichaam verwacht op basis van het ingestelde natuurlijke bioritme. Onze sociale ritmes lopen niet meer synchroon met de natuurlijke ritmes en dat brengt ons lichaam in verwarring. 

Ten tweede is er een verstoring van onze slaap door de verschuiving in tijd. Het hormoon adenosine reguleert de slaapdruk, dus hoe slaperig je je voelt. Een hogere concentratie adenosine zorgt voor een hogere slaapdruk. De stof is dus samen met melatonine verantwoordelijk voor de regulering van de slaap-waakcyclus. Maar waar melatonine door ons bioritme wordt aangestuurd, is de regulering van adenosine afhankelijk van onze sociale klok. 

Verstoorde slaap

Adenosine bouwt zich op gedurende de wakkere fase en wordt afgebroken tijdens de slaap. Als er onvoldoende geslapen wordt, is er nog een restje adenosine over aan het eind van de nacht, en die wordt opgeteld bij de normale opbouw gedurende de wakkere dag. Slaaptekort heeft een cumulatief effect op adenosine en de slaapdruk, en omdat er meer adenosine in het lichaam circuleert moet er dus extra geslapen worden om de overtollige hoeveelheid af te breken en weer tot normale hoeveelheden te komen. [3]

Voor veel mensen betekent het ingaan van de zomertijd een uur korter slapen, zo niet in het weekend dan wel in de dagen erna omdat het natuurlijk ritme is verstoord. Hierdoor wordt adenosine niet voldoende afgebroken tijdens de verkorte nacht. Het gevolg: vermoeidheid. Er moet vervolgens méér geslapen worden om de adenosine concentratie weer te normaliseren, maar dat gebeurt vaak niet omdat onze agenda dat niet toelaat. Hierdoor is er in de dagen na het ingaan van de zomertijd een overtollige hoeveelheid circulerend adenosine. Een uur korter slapen heeft dus niet slechts invloed op de dag die volgt op de kortere nacht. [3]

De gevolgen van verstoring van het bioritme

Er zijn een aantal studies die rapporteren dat er een verhoging van het aantal auto-ongevallen de maandag na de verschuiving van de klok is. [5] En uit een systematische review blijkt dat in de weken na het ingaan van de zomertijd de incidentie van hartaanvallen tot 29% verhoogd is. [1]

Niet iedereen heeft last van de verschuiving in tijd. Maar veel ook wel. Sommige mensen blijken zich helemaal niet zo goed aan te kunnen passen aan de verandering. Dit is afhankelijk van het soort chronotype dat je bent, dus of je van nature een vroege ontwaker of juist een late slaper bent. Uit een groot onderzoek blijkt dat de vroege vogels onder ons zich gedeeltelijk kunnen aanpassen aan de zomertijd, maar dat het bioritme van de nachtuiltjes vele maanden verstoord kan blijven. [2] En dit heeft uiteraard gevolgen voor ons welzijn. 

Een verstoring van het bioritme heeft invloed op alle organen en systemen in ons lichaam, met name op het functioneren van de hersenen, het hart- en vaatstelsel, het metabolisme en de hormoonregulering. Iedereen die bekend is met acuut of chronisch slaaptekort weet dat het gepaard gaat met vermoeidheid, stress, stemmingswisselingen, verminderde concentratie en slechtere prestaties. Er wordt steeds meer bekend over de negatieve effecten van slaaptekort en ritmeverstoringen op biologisch niveau. Verscheidene studies hebben bijvoorbeeld aangetoond dat een verstoring van het bioritme leidt tot een verkleining van de hersengebieden die met leren en geheugen te maken hebben. Er kan sprake zijn van een verminderd cognitief functioneren (dus keuzes maken bijvoorbeeld) en ook een slechter kortetermijngeheugen. [3] En op de langere termijn blijkt een ritmeverstoring in de organen en systemen te leiden tot een grotere kans op hart- en vaatziekten, kanker, diabetes en zelfs autoimmuunziekten. [3][4] Dat ene uurtje kan dus een groot effect hebben op onze gezondheid. 

Zomertijd afschaffen?

Doordat de klok een uur vooruitgaat loopt onze sociale klok dus uit de pas met de lichaamsklok. Ook loopt de tijd niet meer gelijk met de licht-donkercyclus die ons circadiaans ritme reguleert. Een verschuiving in het bioritme verstoort dagen- zo niet wekenlang het natuurlijke slaap-waakritme. 

Een discrepantie tussen de sociale klok en onze lichaamsklok is dus een belangrijke uitdaging voor ons welzijn. Het is geassocieerd met een korter leven en mentale, cognitieve en biologische problemen. [5] Niet zo gek dus dat er een aantal jaar geleden werd gelobbyd om de zomertijd af te schaffen. Hierop heeft het Europees Parlement bepaald dat de gevolgen van de zomertijd uitgebreid onderzocht moeten worden. Het onderzoek over het effect van zomertijd op de gezondheid is gaande, maar een groep wetenschappelijke experts heeft alvast het advies gegeven om het gehele jaar de standaardtijd aan te houden, dus de wintertijd. Deze tijd ligt het dichtst bij onze natuurlijk klok, die weer is ingesteld op de zon. [5] Een leuke, inzichtelijke video hierover is deze van Zondag met Lubach uit 2018.