Het wauw-effect van kou

Kou is toch gevaarlijk?

Kou wordt veelal geassocieerd met ongemak en gevaar, variërend van oncomfortabele rillerigheid tot bevroren tenen en bewustzijnsverlies. En die associatie is niet zonder reden, want onderkoeling (hypothermie) kan leiden tot weefselschade en zelfs de dood. De normale, centrale lichaamstemperatuur van de mens schommelt rond de 37°C en het lichaam heeft verscheidene manieren om deze op peil te houden. Zo wordt er warmte gegenereerd via metabolische processen waarbij glucose wordt omgezet in ATP (energie). En een overmaat aan warmte wordt aan de omgeving afgegeven door onder andere zweet. Bij blootstelling aan kou zullen de perifere bloedvaten vernauwen om warmteverlies te beperken en de bloedcirculatie zal zich richten op de centrale, vitale organen. Tevens zal de huid rillende bewegingen gaan vertonen om juist warmte op te wekken. Maar bij langdurige, extreme kou zal het lichaam niet in staat zijn om de centrale warmte te behouden en kan het lichaam gevaarlijk afkoelen. Er is sprake van hypothermie wanneer de temperatuur centraal in het lichaam onder de 35°C zakt, welke kritiek wordt onder de 32°C. De vitale organen zoals het hart, de nieren en de hersenen kunnen dan niet goed meer functioneren, en zonder adequate therapeutische zorg kan er onomkeerbare schade of overlijden optreden. 

Kou als therapeutisch middel

Toch heeft kou ook een positieve kant. In de hedendaagse geneeskunde wordt kou onder andere ingezet bij het verminderen van zwelling na trauma, het preserveren van lichaamsdelen voor transplantatie en bescherming van de hersenen na een cardiovasculair of neurologisch incident. Kou werd zelfs al in historische teksten, zoals The Edwin Smith Papyrus (een oude Egyptische tekst over chirurgische behandeling, gedateerd op 1600 voor Christus), besproken als een therapeutisch middel. [1] En het zal je niet ontgaan zijn dat de Nederlander Wim Hof de kou – samen met ademhalingstechnieken en meditatie – inzet om zijn lichaam weerbaarder te maken en bizarre prestaties te leveren (zoals het lopen van een halve marathon boven de poolcirkel, op blote voeten en met alleen een korte broek aan). [2] Zijn claims over de positieve gezondheidseffecten van kou worden de afgelopen jaren met toenemende interesse onderzocht door binnen- en buitenlandse wetenschappers. Zo heeft een onderzoeksgroep in het Radboud Medisch Centrum in Nijmegen zowel Wim Hof zelf als een groep beoefenaars van de Wim Hof Methode (WHM) ingespoten met LPS, een bacterieel endotoxine. Normaliter zou daar een hevige griepachtige reactie op verwacht worden, echter vertoonden de WHM-deelnemers weinig klachten en werd er een verbeterde immuunrespons waargenomen in vergelijking met een controlegroep. [3][4]

De positieve effecten van kou op het lichaam

Daarmee is een hype losgebarsten rondom kou. Overal ter wereld nemen mensen nu koude douches of ijsbaden om hun gezondheid te versterken. Hypes worden vaak met argusogen bekeken. Persoonlijk ben ik geen principieel tegenstander van hypes, zolang je de achtergrond erachter maar begrijpt en weet waarom je bepaalde dingen zou doen. Volg niet blind de nieuwste gezondheidsrages, maar verdiep je ergens in en maak gefundeerde keuzes! De hype rondom kou is overigens niet zomaar een hype, want er worden steeds meer wetenschappelijke resultaten naar buiten gebracht over de positieve effecten van gecontroleerde blootstelling aan kou. Hieronder een overzicht:

Blootstelling aan kou stimuleert bruin vet

Zoogdieren hebben twee soorten vet: wit vet en bruin vet. Het witte vet functioneert als energieopslag en bruin vet produceert warmte. Wit vet is onderdeel van het obesitasprobleem; daar wil je het liefst zo min mogelijk van. Bruin vet, daarentegen, is een vetverbrander. Het bevat grote aantallen mitochondriën, kleine energiefabriekjes in de cel. Deze energieproducerende organellen bevinden zich in vrijwel alle cellen in ons lichaam, maar het unieke aan de mitochondriën in bruin vet is dat deze een speciaal eiwit hebben (uncoupling protein 1, UCP1) die het proces versnelt. [5] In bruin vet worden daardoor grote hoeveelheden vet en glucose omgezet in energie, waar warmte bij vrij komt. Bruin vet bevindt zich voornamelijk rondom de wervels, de nieren, de sleutelbeenderen en de schouderbladen. [6] Het interessante is dat onder comfortabele omstandigheden volwassen mensen maar weinig bruin vet hebben, maar dat kou de aanmaak van bruin vet stimuleert. [7][8] Bruin vet blijkt een belangrijke bepalende factor te zijn voor de fysiologische energiebalans in het lichaam, en verscheidene studies hebben de link gelegd tussen bruin vet en een verhoogd energieverbruik tijdens blootstelling aan kou. Eén studie vond bijvoorbeeld een verhoging in het metabolisme van 80% in proefpersonen die blootgesteld waren aan kou. [9] Ook bestaat er een negatief verband tussen de hoeveelheid bruin vet en lichaamsgewicht, BMI en vetmassa. [6] Er wordt daarom gedacht dat bruin vet een belangrijke rol kan spelen bij de regulering van lichaamsgewicht en de preventie van obesitas. [8]

Bescherming tegen diabetes en hart- en vaatziekten

Blootstelling aan kou stimuleert de aanmaak van het hormoon adiponectine door vetcellen. [10] Lage bloedspiegels van dit eiwit zijn geassocieerd met overgewicht, insulineresistentie, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. [11][12] Ook verandert blootstelling aan kou de samenstelling van de microflora in de darmen. Dit zogenaamde ‘koude microbioom’ verhoogt de insuline sensitiviteit, stimuleert de productie van bruin vet, verhoogt het metabolisme en daarmee het totale energieverbruik van het lichaam, en draagt bij aan gewichtsverlies. [13]

Veranderingen in het immuunsysteem door kou

Lange tijd werd gedacht dat je door kou op je lichaam vatbaarder werd voor infecties, echter lijkt kou het immuunsysteem op een positieve manier te beïnvloeden. In verscheidene studies waarbij proefpersonen herhaaldelijk een uur in een koudwaterbad plaatsnamen werd een toename van verschillende witte bloedcellen en cytokines (signaaleiwitten van het immuunsysteem) geobserveerd. [14][15] In de studies van het Radboud Medisch Centrum naar de Wim Hof Methode bleken de concentraties van ontstekingsremmende factoren in het bloed ±200% hoger en de pro-inflammatoire stoffen ±50% lager dan bij de controlegroep. [4] Een Finse studie liet zien dat sporten in koude omstandigheden een ontstekingsremmend effect had. [16] En een grote klinische trial vond een statistische afname in zelf gerapporteerd ziekteverzuim door routinematig koud afdouchen. [17] Deze resultaten geven een indicatie dat kou een stimulerend effect kan hebben op het immuunsysteem. Ook het eerdergenoemde hormoon adiponectine heeft ontstekingsremmende eigenschappen. [12]

Kou als middel tegen veroudering

Evolutionair gezien hebben we de laatste 100 jaar een flinke sprint gemaakt, waarbij we uitdagingen zoals voedselschaarste en stressoren zoals kou hebben opgelost. Echter is in diezelfde periode een ander, wellicht groter probleem ontstaan: welvaartsziekten zoals obesitas en kanker. Ook is er een duidelijke associatie tussen lagere temperatuur en langere levensduur. [18] Wat blijkt: kleine, acute stressoren hebben een positief effect op onze gezondheid, en de tegenwoordige afwezigheid van dergelijke stressoren draagt bij aan onze veroudering. Het fenomeen ‘hormese’ laat een gunstige biologische reactie zien op een lage blootstelling aan toxines en stressoren die bij hogere doses nadelige effecten hebben. Steeds meer wetenschappelijke studies onderschrijven dat hormese (epi)genetische schade kan tegengaan en zelfs herstellen. Hierdoor wordt veroudering geremd en onze levensduur verlengd. Periodieke, milde blootstelling aan kou is één van de factoren die een hormetisch effect veroorzaken. [19][20][21][22]

Periodieke blootstelling aan kou voor een betere gezondheid

De effecten van kou op de aanmaak van vetverbrandend bruin vet, stimulatie van gewichtsverlies, preventie van diabetes en hart- en vaatziekten, versterking van het immuunsysteem en remmen van veroudering worden onderschreven door een groeiende hoeveelheid wetenschappelijk onderzoek. Ook zijn er aanwijzingen dat kou een positieve rol kan spelen in weefselherstel, slaapkwaliteit, stemming, de werking van het zenuwstelsel, vermindering van pijn en versterking van de mentale weerbaarheid. De wetenschap hierover staat echter nog in haar kinderschoenen, en ik verwacht dat in de komende jaren steeds meer duidelijk gaat worden over de positieve effecten van koudetherapie. In de tussentijd kan je zeker zelf de effecten gaan ervaren! Zorg daarbij voor een stapsgewijze en periodieke opbouw en vermijd extreme of langdurige blootstelling aan kou. Begin bijvoorbeeld eens met de thermostaat eens enkele uren op 17°C te zetten of met 30-60 seconden afdouchen met een steeds lagere watertemperatuur. Ik spreek uit eigen ervaring dat je op termijn gaat uitkijken naar je dagelijkse koude douche, omdat het zo verkwikkend is en je je erna heel energiek voelt!

Doe jij al aan koudetraining? Waarom wel of niet? Ik ben benieuwd! Deel je reactie hieronder. 

Belangrijk: Leefstijlkeuzes maak je op eigen verantwoordelijkheid. Raadpleeg altijd eerst je eigen huisarts of behandelend medisch specialist bij bestaande aandoeningen of nieuwe klachten voordat je leefstijlaanpassingen maakt. Ik probeer vanuit mijn achtergrond als arts en wetenschapper zo betrouwbaar mogelijke informatie te verstrekken, echter kan ik via een blog geen persoonlijke adviezen geven. 

Beluister dit artikel als podcast: 

 Bekijk ook mijn ervaring met het ijsbad! ❄️🧊🥶

Bronnen:
[1] Wang et al. Cold as a therapeutic agent. Acta Neurochirurgica, 2006.
[2] Who is “The Iceman” Wim Hof? 
[3] Kox et al. The Influence of Concentration/Meditation on Autonomic Nervous System Activity and the Innate Immune Response. Psychosomatic Medicine, 2011. 
[4] Kox et al. Voluntary activation of the sympathetic nervous system and attenuation of the innate immune response in humans. Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 2014. 
[5] Cannon & Nedergaard. Brown adipose tissue: function and physiological significance. Physiological Reviews, 2004. 
[6] Lee et al. Brown adipose tissue in adult humans: a metabolic renaissance. Endocrine Reviews, 2013. 
[7] Van Marken Lichtenbelt et al. Cold-activated brown adipose tissue in health men. New England Journal of Medicine, 2009. 
[8] van der Lans et al. Cold acclimation recruits human brown fat and increases nonshivering thermogenesis. The Journal of Clinical Investigation, 2013.
[9] Ouellet et al. Brown adipose tissue oxidative metabolism contributes to energy expenditure during acute cold exposure in humans. The Journal of Clinical Investigation, 2012. 
[10] Imbeault et al. Cold exposure increases adiponectin levels in men. Metabolism, 2009.
[11] Ukkola & Santaniemi. Adiponectin: a link between excess adiposity and associated comorbidities? Journal of Molecular Medicine, 2002. 
[12] Achari & Jain. Adiponectin, a therapeutic agent for obesity, diabetes, and endothelial dysfunction. International Journal of Molecular Science, 2017. 
[13] Chevalier et al. Gut microbiota orchestrates energy homeostasis during cold. Cell, 2015. 
[14] Jansky et al. Immune system of cold-exposed and cold-adapted humans. European Journal of Applied Physiology and Occupational Physiology, 1996.
[15] Brenner et al. Immune changes in humans during cold exposure: effects of prior heating and exercise. Journal of Applied Physiology, 1999.
[16] Gagnon et al. The effects of cold exposure on leukocytes, hormones and cytokines during acute exercise in humans. PLOS ONE, 2014. 
[17] Buijze et al. The effect of cold showering on health and work: a randomized controlled trial. PLOS ONE, 2016.
[18] Keil et al. Being cool: how body temperature influences ageing and longevity. Biogerontology, 2015.
[19] Gems & Partridge. Stress-response hormesis and aging: “What which does not kill us makes us stronger.” Cell Metabolism, 2008. 
[20] Pruimboom & Muskiet. Intermittent living: the use of ancient challenges as a vaccine against the deleterious effects of modern life – a hypothesis. Medical Hypotheses, 2018.
[21] Vaiserman. Epigenetic engineering and its possible role in anti-aging intervention. Rejuvenation Research, 2008. 
[22] Berry & Lopez-Martinez. A dose of experimental hormesis: when mild stress protects and improves animal performance. Comparative Biochemistry and Physiology Part A: Molecular and Integrative Physiology, 2020.